Mga kahapotan manungod sa COVID-19
1. Ano an COVID-19?
An COVID-19 sarong nakakaulakit na helang na dara kan sarong bagong klase nin coronavirus. Mayo pang naisurat na impormasyon manungod digdi bago ini nagbutwa sa Wuhan, China kan Disyembre 2019.
2. Ano an mga sintomas kan COVID-19?
- Kalintura
- Pagmateng maluya asin pagal an hawak
- Abo
- Dipisil an paghangos
Mag-apod sa pinakaharaning clinic o ospital asin magkonsulta kun nakakamate ka kan siring na mga sintomas.
Pwede man makamati nin:
- Pagkulog kan hawak
- Poot na dungo
- Sipon
- Makaram o magatol na halanuhan
- Diarrhea
An mga sintomas na nasambit bakong grabe, asin pwedeng mamaluan na simpleng trangkaso sana. Pwede na makaulakit asin mayong maheling na sintomas.
3. Pano nag-uulakit an COVID-19?
- Mga tipsik kan liwoy hale sa abo o atsing kan tawong may COVID-19
- Pagkapot sa mata, dungo, o ngimot pakatapos magkapot kan mga bagay na kontaminado nin liwoy o sipon kan tawong may COVID-19.
4. Siisay an may peligro na maulakitan o magkaigwang grabeng helang?
- Mga may edad na
- Mga may high blood pressure, helang sa puso o baga, kanser o diabetes
5. Igwa na daw nin bulong na makakapugol o makakaparahay kan may helang na COVID-19?
- Mayo pa nin bulong na naprobaran na makakatabang sa paglikay o pagbulong sa COVID-19.
- An antiobiotics panlaban sa infection na dara kan bacteria, bako sa virus.
6. Igwa na daw nin bakuna o bulong sa COVID-19?
Mayo pa sa ngunyan. Magduman sana sa ospital kun kinakaipuhan, orog na kun ika may sintomas nin COVID-19. Darahon sa ospital an may grabeng sintomas o helang, asin tawan nin tamang pag-asikaso asin suporta an may COVID-19.
Manlaen laen na pagtubod manungod sa COVID-19
1. Bulong sa COVID-19 an batag asin bawang. Siring man, epektibo an paglimugmog kan tubig na may asin asin pag-inom nin arak.
→ Bakong totoo. Segun sa WHO asin DOH, mayong ebidensya na nakakarahay an mga ini sa virus, asin mayo pa nin bakuna o bulong para sa COVID-19.
2. Epektibong panlaban sa virus an hand dryers asin UV lamps.
→ Bakong totoo. Pwedeng magkausa nin paggatol kan kublit an UV radiation. Mas epektibo man giraray an paghugas nin kamot asin paggamit nin rubbing alcohol.
3. Magkarigos nin mainit na tubig tanganing dai maulakitan kan COVID-19.
→ Bakong totoo. Maski na ngani mainit, maimbong, o malipot an tubig na pangkarigos, nasa pagoltanan pa nanggad kan 36.5°C sundo 37°C an temperatura kan hawak. Pwedeng mapaso pa an kublit kun mainit na maray an tubig na pangkarigos.
4. Mag-spray nin rubbing alcohol o chlorine sa hawak, o nasal spray sa dungo tanganing mawara an virus.
→ Bakong totoo. Bakong bulong sa virus an pag-spray sa hawak kan mga kemikal na ini. Pwedeng magdara pa nin maraot na epekto an chlorine sa mga mata asin ngimot. Mag-gamit sana nin rubbing alcohol sa kamot.
5. May duwang espiya haling China an nagpadara sa Wuhan nin coronavirus hale sa sarong research facility sa Canada.
→ Bakong totoo. Mayong naprubaran na may mga “espiya haleng China,” asin padagos pang pig-aadalan kan mga eksperto an helang na COVID-19 tanganing mahakahap nin bulong para digdi.
6. An pagkakan kan bat soup o sinabawan na paniki an causa kan coronavirus.
→ Bakong totoo. An mga nagva-viral na video kan sarong babaeng nagkakakan kan bat soup kinua kan 2016 pa sa Palau, asin bako sa Wuhay. Mayo pang naisurat na ebidensya na may koneksyon an kakanon sa paglakop kan coronavirus.
7. Dae mahaloy an buhay kan virus sa Pilipinas nin huli ta mainit an klima digdi.
→ Dae pa kumpirmado. Mayo pang naipublikar na ebidensya an World Health Organization manungod igdi. Magsunod sana sa mga rekomendasyon kan mga eksperto hale sa DOH asin WHO, asin padagos na maglikay sa helang.
Tamang paglinig kan harong
Paglinig: paghale kan mikrobyo asin ati. Dai man entering nawawara an mikrobyo, maeebitaran an paglakop kan impeksyon.
- Linigan an mga lamesa, door knob, light switch, mga kaputan, inodoro, gripo, asin lababo.
- Mag-gamit nin detergent o sabon asin tubig sa paglinig antes na mag disinfect.
- Para sa mga carpet, haleon an natipon na ati, asin mag-gamit nin tamang panlinig.
Pag-disinfect: pag-gamit kan mga tamang kemikal pakatapos maglinig
- Epektibo sa pag-disinifect an 70 percent rubbing alcohol o tubig na may salak na bleach.
Tamang paghanaw nin kamot
- Basaon an mga kamot
- Sabunon na maray an kada kamot.
- Idukot an mga palad asin nusnuson
- Ilaag an palad sa likod kan magkaibong na kamot asin kuskuson
- Idukot an mga palad asin magkuskos sa parteng tahaw kan mga guramoy
- Nusnuson an mga guramoy sa magkaibong na palad
- Nusnuson an tangan nin paikot
- Nusnuson an puro kan mga guramoy sa magkaibong na palad
- Magbulnaw nin maray
- Paalangon an kamot por medyo kan tisyu
- Gamiton an tisyu tanganing punduhon an bulos kan tubig
Dae paglingawan
- Nusnuson an tahaw na parte kan mga guramoy asin sa irarom kan mga kuko.
- Utrohon sa balyong kamot an kada step
Dai paglingawan na maghugas nin kamot
- Pakatapos mag-abo o maghatsing
- Pakatapos mag-banyo
- Antes magkakan o magluto
- Pakatapos magkapot kan mga ataman na hayop
- Antes asin pakatapos mag-asikaso kan aki, o kan may helang
Tamang paggamit kan mask
Nakakatabang an pagsulot nin mask sa pagpugol sa paglakop kan virus nin huli ta nasasalo kaini an mga tipsik nin laway hale sa abo o hatsing.
→ Magsulot sana nin mask kun may sintomas nin COVID-19 o nag-aasikaso nin may COVID-19.
Tanganing makalikay sa COVID-19
- Parating maghugas nin kamot gamit an sabon asin tubig, o an rubbing alcohol.
- Ebitaran muna an pagbiyahe asin magtener sa harong kun may helang.
- Ebitaran an pagkapot sa mata, dungo, asin ngimot.
- Tahuban an ngimot asin dungo nin tisyu, o gamiton an siko kun ma-abo o ma-hatshing. Iapon tulos an tisyu.
- Ebitaran an panic buying asin paghoard nin mga gamit
- Aramon an mga lugar na may nairecord na kaso nin COVID-19 asin maglikay. Sunudon an mga pagirumdom kan gobyerno asin mga eksperto sa salud.
24/7 COVID-19 HOTLINE: 02-894-COVID (02-894-26843)
Para sa Smart, Sun, TNT asin PLDT subscribers: 1555
Get more stories like this by subscribing to our weekly newsletter here.
Read more:
Fact or fiction: Debunking misconceptions amid the coronavirus outbreak
Debunking COVID-19 myths, part 2
Think you’re a close contact of a COVID-19 patient? Here’s what to do next
Your phone can carry coronavirus for 9 days. Here’s how to disinfect it